Wat maakt de poëzie van Tonnus Oosterhoff zo belangrijk?

Niet schoonheid en souplesse maar verbrokkeling, fragmentatie en springerigheid maken bij hem de dienst uit. ‘Zo moet het; ik wil zo niet, wil niet’ hakkelt hij tegen de welgevormde, lenige zinnen van Herman de Coninck en in het gedicht ‘Een goed mens is iets heel eenvoudigs’ laat hij zien dat een gedicht helemaal niet vanzelf volmaakt en ‘heel’ is, er resteert altijd iets onafs:

Een goed mens is iets heel eenvoudigs,
maar laat je hem vallen, dan kun je hem weggooien.
Als het verband eruit is, krijgen
de knapste vaklui dat er nooit meer in.
Je kunt hem weggooien, hij is niets meer waard.

Koeien worden als ze gedwongen
elkaars merg en kop hebben gedronken"
bij duizenden over de kling gejaagd:
want er mocht eens één zo’n kostbaar, uniek...!

Een mens is echter zo vervangbaar als een gloeilamp.
Draai in de fitting van een kapot goed mens
een nieuw goed mens en je hebt licht.

Ook een goed gedicht is eenvoudig.

Nooitvanzijnlangzalhijleven

Ik houd een onderdeel over

[ De eerste bundels verder op stijl ontleed. ]
"Dit alles is ongetwijfeld opmerkelijk, leuk zelfs, het doorbreekt gewoonten, we kijken er met een zekere verbazing naar maar, vooral confronteert het ons met bijzondere gewaarwordingen; door met ongebruikelijke taal de dingen te beroeren, opent Oosterhoffs poëzie als door een kiertje nieuwe vergezichten, en soms drukt het ons ook met de neus op het probleem om zulke sensaties te benoemen.

In de bundel Ware grootte zie je de dichter ermee tobben: 'Wat is het raam groot. Om het op papier te krijgen moet ik / met het papier achteruit en dan haal ik het nog niet.'

Een metafoor voor de geheime opdracht die iedere dichter bezielt: de werkelijkheid, het uitzicht op papier krijgen. Met die poging om het onbenoembare te benoemen is Oosterhoffs poëzie er een van sensaties meer dan van overwegingen, van kleur en geluid meer dan van wereldbeelden. Ze geeft eerder uitdrukking aan woede, angsten, indrukken en verbazingen dan aan contemplaties en wijsheden.

Op die manier reikt ze, in een nieuw jasje, ook de hand aan dichters als Leopold, Gorter, Nijhoff, alsmede aan de Vijftigers en aan iemand als Kees Ouwens, dichters die in hun gedichten een intense beleving van de wereld en het bewustzijn oproepen.

In zijn essay 'Zo is het' schrijft Oosterhoff zelf over de functie van zijn dichterschap:

Om de wereld een beetje te begrijpen en te beheersen zijn we genoodzaakt gigantische reducties te plegen. De taal dwingt ons in een denkschema; onbruikbare verschijnselen blijven naamloos, mede daardoor worden ze niet opgemerkt of onmiddellijk vergeten. Vaak zien we die gereduceerde wereld aan voor de echte. Maar er valt duizelingwekkend veel meer te zien en te ervaren, en poëzie wijst daarnaar.

Naar dat onalledaagse, veel ruimere ervaringsgebied wil de dichter ons meevoeren, en hij doet dat door het gedicht aan alle kanten op te schudden.

In de eerste plaats door de taal die hij in alle mogelijke uitmonsteringen aanbiedt, taal van folders en wijkkrantjes maar ook van plechtstatig klinkende mededelingen: 'Het is de betrokkenen overigens bekend hoe weinig de Koningin ontgaat'.

Daarnaast fabriceert hij neologismen als 'kcallipygmeisjes' of vreemde samenstellingen als 'maagamandel'.

Ook geeft hij een nieuwe dimensie aan het woordspel, wat al bleek bij de omslagtekst van zijn tweede bundel De ingeland die je volgens de auteur mag verbinden met ‘ingewand’ of ‘binnenland’.

Elders kom je expliciete woordketens tegen als 'doodstraf-roodstaf', 'rimpeldoos, pimpeldoos, rimpelloos, pimpelloos'.

Het zijn geen woordspeligheden om zichzelfs wille maar ze willen laten zien hoe flexibel en dynamisch de taal is en hoeveel meer erin meespeelt dan enkelvoudige betekenis.

Daarnaast laat Oosterhoff zien dat de vorm van een gedicht niet statisch hoeft te zijn.

Smak ker de smak... smak ker de smak. Uhum. Smak ker de smak... smak ker de smak. Hallo ! Zo zout heb ik het nog niet gegeten ! de        ker smak                      Smak Smak ker de smak Smak ker de smak oh Beeld & tekst: Faas van Rietschoten

Hij doet dat door met lettertypes en typografie te spelen, zijn werk zit vol verspringingen en witregels.

Ook laat hij soms in een minuscuul of vaag lettertje tussenwerpsels en citaten zetten, die als fluisterende onder- of tegenstemmen dienstdoen.

Weer andere gedichten beginnen in medias res, met een stuk wit.

Een belangrijke stap in zijn eigen werk maar in feite voor de hele Nederlandse poëzie zette hij in de bundel Wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen uit 2002, waarin hij gedichten in onaffe, nog beweeglijke staat liet afdrukken door ze aan te bieden vol doorhalingen en verbeteringen in handschrift, samen met een cd-rom waarop gedichten langzaam bewogen en van aanzien veranderden.

Met deze 'bewegende gedichten' in Flash was Oosterhoff de eerste Nederlandse dichter die de kansen van het digitale tijdperk ook daadwerkelijk in zijn poëzie aftastte en toepaste, zelfs het papier bleek niet langer toereikend.

Het nieuwe medium is nog een manier om de gelijktijdigheid van al die stemmen en discoursen te laten horen, zelfs letterlijk waar de dichter een radio-interview met de bejaarde Theo hergebruikt.

Hoe grimmig het ook kan worden bij Oosterhoff blijkt uit het ontroerende werk 'Fanfares', waar oude en nieuwe filmbeelden een gedicht begeleiden over twee jonge jongens die hun leven gaven in het verzet in de Tweede Wereldoorlog.

Nu, constateert de dichter kwaad, weten we met de duur bevochten vrijheid niets beters te doen dan consumeren.

Ook in de meest recente bundel, Leegte lacht, worden korte metten gemaakt met 'de markt' en haar opdringerigheid: ze 'ligt op schappen in hinderlaag'.

De dreiging die al eerder aanwezig was neemt hier nog toe: 'Dichters storten zich namens de mensen/ in donkere wateren: er is daar iets/ ondragelijks dat gedragen moet./ Iedereen die juichte wordt stil'.

Het zou een kapitale vergissing zijn om te menen dat Oosterhoffs poëzie voornamelijk taal en vorm is. Hij is in belangrijke mate ook een inhoudelijk en zelfs een maatschappijkritisch dichter die de controverse niet schuwt, zoals in het gedicht 'de nsb'er danst onschuldog met de nsb'se' waarin hij clichés van 'goed' en 'fout' doorlicht door landverraad te spiegelen met onschuldig familieleven.

Het ontvankelijke en angstige jongetje uit zijn debuutbundel is ook zeker niet verdwenen. Naast een opgewekt genieten van de wereld komen in zijn gedichten in toenemende mate dood en dreiging aan bod, bijvoorbeeld in het aangrijpende requiem 'dat is waar daar stond een appelboom' over een zoon die zich heeft opgehangen.

Op die zachte oktober ...
Op die zachte oktober ...
Op die zachte oktober ...
*     *
*
Op die zachte oktober dag
vliegt een vlieg zich
stuk in het rag

Beeld & tekst: Faas van Rietschoten

[ Na het vuurwerk uit de eerste bundels. ]
Na het vuurwerk uit de eerste bundels lijkt hij in zijn jongste werk simpeler en lyrischer te worden, melancholischer ook met veel aandacht voor ziekte en ongeluk, al gaat die grotere melancholie nergens ten koste van die typische Oosterhoff-toon. Oosterhoffs poëzie is er een van vele stemgeluiden, het zogeheten ‘lyrische ik’ heeft er vele tongen.
In dat opzicht zou je haar bij uitstek democratisch kunnen noemen, ook in moreel opzicht, ze erkent geen standenmaatschappij, ze gaat over mensen, en bezigt mensentaal. Je hoort er de Groningse zakenman, de geïnterviewde huisvrouw en vergane filmsterren in spreken, maar ook komen we er oudere dichters tegen als Leopold en Nijhoff, soms in vermomming, naast de dichter zelf die in het gedicht ‘Tonnus Oosterhoff’ zo’n beetje uitprobeert wat geen dichter voor hem zo durfde, zichzelf met egocentrische bescheidenheid, naakt en toch onaanraakbaar neer te zetten:

Je bent zo integer, zo bescheiden.
Voor mijn plezier!
Het is een genoegen
Tonnus Oosterhoff te zijn.
Ik zou het ook wel willen.
Jawel, maar dat gaat niet!
Dat gaat niet

Maar dat gaat dus wel bij Oosterhoff, waarin nu eenmaal veel meer gaat dan in de meeste poëzie.

Zijn dichterlijk oeuvre gaat zo telkens opnieuw de strijd aan tegen de zelfsluiting waarin de dichtkunst na een tijdje altijd weer dreigt te verzanden - een dreiging waar de dichter het zelf ook over heeft als hij spreekt van het ‘argwanend gemompel’ van de bourgeois dichter. Oosterhoffs poëzie is met dat al in hoge mate vernieuwend, ze heeft de Nederlandse dichtkunst van diverse keurslijven bevrijd, niet planmatig of vanuit een dichterlijke ideologie, maar door persoonlijke oorspronkelijkheid en het bijzondere talent van de auteur voor het vastleggen of liever gezegd juist beweeglijk maken van moeilijk benoembare sensaties.

Op geheel eigen en unieke wijze heeft Oosterhoff een bijdrage geleverd aan het oplossen van de vaste tegenstelling in de moderne Nederlandse literatuur tussen hermetische, talige, autonomistische dichtkunst en toegankelijke, anekdotische parlandopoëzie.

Daardoor kunnen we nu al spreken van het historische belang van zijn gedichten.

De jury die Oosterhoffs werk graag en unaniem voordraagt voor de P.C. Hooft-prijs voor poëzie 2012, wil toch ook benadrukken dat Oosterhoffs werk bijzonder fris, geestig, diepgravend en origineel is. Vooral de onalledaagse combinatie van belangrijke dichterlijke vernieuwing en onorthodoxe humor en tragiek zorgt voor het onverwisselbare karakter.

Yra van Dijk
Hester Knibbe
Erik Menkveld
Rob Schouten
Kees Verheul (voorzitter)
Aad Meinderts (ambtelijk secretaris)

EVEN DE WEG WEG ... ALS IN OOSTERHOFF
Eerste bezoek aan Bibliotheek
* Video verslag * op * Twitter *
Ridderkerk-Centrum
Beeld & tekst: Faas van Rietschoten



Nieuwe locatie: Koningsplein
Donderdag 22 oktober 2020
Foto's: 16.03 uur - 16.30 uur



Moedig



Moedig
biebinrichting kwijtraken



Moedig
biebinrichting kwijtraken
in dwarsbeukige E-gemeentehuishal



Moedig
biebinrichting kwijtraken
in dwarsbeukige E-gemeentehuishal

*   *
*
even de weg weg
met richtingadvies naar dichthoek

---

Het 'Anything goes' Jaarthema 2020-2021 (Slot)

Een scenario voor een experimenteel 'nooit af' gedicht
bij wijze van poging tot afronding van het 'Tonnus Oosterhoff'-project

0. Op weg raken: Mogelijk helpt irritatie

a. Een van de reacties die vermeld staan in 'Verleiden op Internet', 2013 (2011) luidt: 'Je boek gekocht en in twee weken tijd 50% omzetstijging'.
Je mag aannemen dat genoemde reactie bij een lezer in een minder positieve bui het commentaar oproept: Jahoor. Ja. 50% omzetstijging in twee weken, door het 'kopen' van een boek.

b. Er staan nog zeven andere loftuitingen in het boek, terwijl de kwalificatie 'MUST-HAVE' op de omslag, de ergenis compleet kan maken. Met andere woorden de opgebouwde irritatie zoekt een uitweg.


1e Associatie als draaipunt: Maarten van Rossem

Er is iemand binnengekomen die zegt: "Wat doe je?" Je antwoordt nog steeds geïrriteerd: "Ik lees 'het boek'." De ander reageert op je duidelijke intonatie: Wat! Wat zoek jij nou in de bijbel? Jij antwoordt: Maarten van Rossem.

(Daarvoor gaan we terug in de tijd, terug naar 20 mei 2014, naar het Studium Generale van de Universiteit Twente.)


2e Associatie als draaipunt: Elftal orthodox-christelijken

Na 45 minuten YouTube - https://youtu.be/097l23okWsw - geeft Maarten van Rossem een weergave van een voorval op een eerdere bijeenkomst bij de Vereniging voor Maatschappijgeschiedenis: "Ik weet niet hoe het zo kwam maar ik kwam over de hemel te spreken."

Een elftal orthodox-christelijken liep weg bij zijn behandeling van het eeuwige leven. Doet denken aan een voorval van Paulus in Athene op de Areopagus. (Bijbelboek Handelingen hoofdstuk 17.)

Bij Paulus' speech vertrokken toehoorders die gekarakteriseerd werden met hun tijd besteden "aan niets anders dan om wat nieuws te zeggen en te horen". Wat scenario betreft een gespiegeld voorval met weglopende orthodox-christelijken.


3e Associatie als draaipunt: 31

Maarten van Rossem vertelt ook dat hij "de volgende dag een groot stuk had in het Nederlands Dagblad. Kent u dat?" (Ja. Hierbij het logo. FvR.)



Op Internet, Wikipedia is het antwoord te vinden. De achterban kwam in de vorige eeuw vooral uit een nieuw kerkverband uit 1944, met de toevoeging '(onderhoudende Artikel 31 Kerkorde)' aan de naam, echter alleen voor contact met de buitenwereld: het werd een ‘postale aanduiding’ genoemd. Zo kwam ook ‘artikel 31-ers’ in zwang als naam voor de kerkleden.


4e Associatie als draaipunt: Lesboek

Inderdaad, hoe is het mogelijk. Laat nu in de inhoudsopgave van Zelf gedichten lezen. Een reis over de onbewandelde wegen van de poëzie het getal 31 u naar het hoofdstuk brengen met de titel: Experimentele gedichten en de rol van de lezer. Over 'Toe breek dit huis af' van Tonnus Oosterhoff (2002).


5e Associatie als draaipunt: 'nooit af'

Consequente lijnen ontdekken in experimentele poëzie is geen sinecure. Waarom is experimentele poëzie doorgaans moeilijk te volgen?

"Dergelijke 'experimentele' gedichten zijn juist boeiend omdat de schijnbaar heterogene elementen op een associatief niveau toch op elkaar kunnen worden betrokken."

(Ik hoop uiteraard dat u het geciteerde ook in het stuk opmerkt dat u nu aan het lezen bent.)

Experimentele poëzie wijst "op het inzicht dat het gedicht nooit af is." (Zelf gedichten lezen, 141, 142).

Het scenario eindigt zo met de vraag: Klinkt het 'nooit af' van experimentele poëzie nu als iets benards of juist als 'gelukkig' iets blijvend te doen hebben? Is dit een beslispunt? Afhankelijk van de stemming?


Excurs: Heen en weer omslaan van de stemming hoort erbij

En dan slaat ook nog plotsklaps de stemming om: Het boek 'Verleiden op Internet' wordt plotsklaps als een heerlijk boek ervaren.

Bewijs? Zie Hoofdstuktitel 'Leg landingsbanen aan'. Deze drie woorden vormen - zeker ook in deze ontmoetingsarme tijden - een compleet zelfstandig gedicht met diepte.

Professionele voorbeelden zijn verzameld in:Het kleinste gedicht. De favoriete ultrakorte gedichten van Nederland en Vlaanderen, 2005.

De creativiteit schuilt bij dit type 'gevonden kleinste gedichten' niet in het formuleren van de regel(s) van weinig woorden, maar in het verzelfstandigen van de reeds bestaande regel(s). Het is als zodanig een erkende bezigheid behorend tot de poëzie als taalspel. (Vrij naar Op poëtische wijze een handleiding voor het lezen van poëzie, 2010 (1996), 17.) Uiteraard valt er met eigen woorden ook kleine gedichten van weinig woorden te maken.

Bredere analyse werkwijze van dichter Tonnus Oosterhoff

Is te vinden in hoofdstuk 8 'Tonnus Oosterhoff en het probleem van de volmaaktheid' in: Postmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen, 2003, blz 157-173. Bovendien interessant: Vanaf blz. 163 wordt regelmatig een relatie gelegd, met name met de werkwijze van dichter J.H. Leopold (1865-1925).

Projectcirkel rond

Bovenstaand scenario is in principe uit te werken in een gedicht met zeven strofen of in een reeks van zeven gedichten. Of om eerst nog over te peinzen tijdens een lange trage zomer met ook 's avonds veel buiten.

Laatstgenoemde keuze hoeft geen wegdromen van het project te betekenen. Ga maar na. Volgens de kunststroming van het conceptualisme (in de late 20e eeuw) is het idee (concept) belangrijker dan de realisatie in welke vorm ook. In ons geval is zó gezien het scenario belangrijker dan de uitwerking in 7 strofen, in 7 gedichten of bijvooorbeeld in een theaterstukje.
Het scenario is al het kunstwerk op zich. (Tip: Je kunt nog een streep door de alinea-opschriften zetten. Wel de strepen en de doorgestreepte tekst laten staan, naar een van de werkwijzen van Tonnus Oosterhoff zelf.)

Oriëntatie kunst: Sectie 'Late 20e eeuw' in: Susie Hodge, 'Moderne kunst. 75 Meesterwerken tot in detail uitgelegd, 2018 (Modern Art in Detail. 75 Masterpieces, 2017.) Zie ook bijvoorbeeld Wikipedia over Sol LeWitt (1928-2007), Amerikaans beeldhouwer, schilder en tekenaar. Of: 'Visie en werkelijkheid' in Arnt Cobbers, Frank Lloyd Wright. Leven en werk, 2006, 82-83.

De koppeling met de moderne kunststroming maakt de cirkel rond van het project dat 10 september 2020 met > eenzelfde koppeling < werd gelanceerd.

Faas van Rietschoten, 24 februari 2021.

---